ย้อนกลับไปเมื่อหลายสิบปีก่อน “คลองขนมจีน” จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เป็นเหมือนภาพสะท้อนของวิถีชุมชนที่เคยรุ่งเรือง ทั้งการเดินเรือค้าขาย งานประเพณีริมฝั่ง และอาหารพื้นบ้านที่อุดมไปด้วยสัตว์น้ำท้องถิ่น ที่หล่อเลี้ยงกว่า 25,000 ครัวเรือน แต่เมื่อเวลาผ่านไป คุณภาพน้ำในคลองเริ่มเสื่อมโทรม การเดินเรือเริ่มยาก สัตว์น้ำแทบไม่หลงเหลือให้เห็นชาวบ้านได้แต่หวนนึกถึงวันวาน
ในปี 2558 มูลนิธิดับเบิ้ลยูด้บเบิ้ลยูเอฟ และ WWF ประเทศไทย ร่วมกับบริษัท เนสท์เล่ (ไทย) จำกัด ได้ริเริ่ม “โครงการเยาวชนพิทักษ์สายน้ำ” หรือ Youth Water Guardian ขึ้น โดยเริ่มจากคำถามง่าย ๆ ว่า “เราจะชวนเยาวชนกลับมารักษาสายน้ำของบ้านเกิดได้อย่างไร?” และต่อมาได้รับความร่วมมือจากคณาจารย์ของมหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา
นับแต่นั้น กลุ่มเยาวชนในพื้นที่ รวมถึงนักเรียนจากโรงเรียนสาคลีวิทยา ได้เข้าร่วมกิจกรรมเรียนรู้ ตั้งแต่เรื่องระบบนิเวศ การตรวจวัดคุณภาพน้ำ ไปจนถึงการลงพื้นที่จริงเพื่อสำรวจปัญหา และหาแนวทางฟื้นฟูคลองขนมจีน เยาวชนไม่ได้ทำเพียงลำพัง แต่ยังลงมือพูดคุยกับคนในชุมชน แลกเปลี่ยนองค์ความรู้ระหว่างวัย เกิดเป็นพลังร่วมที่น่าชื่นชม
โรงเรียนสาคลีวิทยากลายเป็นศูนย์การเรียนรู้เยาวชนพิทักษ์สายน้ำแห่งแรกในอยุธยา มีสถานีทดลองความรู้มากมาย และเยาวชนก็ได้กลายเป็น “ครูรุ่นเยาว์” ถ่ายทอดเรื่องราวของคลองให้ผู้มาเยือนได้เรียนรู้และเข้าใจ
ด้านการบริหารจัดการ อนุรักษ์ ฟื้นฟูระบบนิเวศในคลองขนมจีน WWF ประเทศไทย และมูลนิธิดับเบิ้ลยูด้บเบิ้ลยูเอฟ ในฐานะหน่วยประสานงาน อำนวยความสะดวก และสนับสนุนความรู้เชิงเทคนิค โดยเน้นการมีส่วนร่วมทุกภาคส่วน ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน ภาคประชาชนผู้ใช้ประโยชน์คลองขนมจีน ได้รวมกลุ่มกันจัดตั้งเป็นคณะทำงานบริหารจัดการพื้นที่ และได้ลงนามบันทึกความเข้าใจ ( MoU ) ทั้ง 4 ตำบลในพื้นที่คลองขนมจีน เพื่อเสริมสร้าง ความร่วมมือ ร่วมใจ ในการบริหารจัดการระบบการไหลเวียนของน้ำ ร่วมกันกำจัดวัชพืชลอยน้ำในคลองขนมจีน อย่างสม่ำเสมอในแนวทางของจิตอาสา และที่สำคัญกิจกรรมการฟื้นฟูระบบนิเวศ โดยผู้ใช้ประโยชน์ หรือผู้ที่ได้รับประโยชน์จากคลองขนมจีน ได้ร่วมกันปลูก และฟื้นฟูพืชน้ำในคลองขนมจีน หวังเป็นการเสริมสร้างรายได้ และช่วยปรับปรุงคุณภาพน้ำ ตลอดจนได้ร่วมกันกำหนดเขตอภัยทาน อนุรักษ์พันธุ์สัตว์น้ำ บริเวณบ้าน วัด และโรงเรียน รวม 7 แห่ง พื้นที่รวม 6 ไร่ 2 งาน เพื่อฟื้นฟูความหลากหลายทางชีวภาพให้แก่คลองขนมจีน
จนถึงวันนี้ ในปี 2568 โครงการฯ ได้เดินทางมาครบรอบ 10 ปี และสิ่งที่ปรากฏให้เห็นคือการเปลี่ยนแปลงที่จับต้องได้ น้ำในคลองใสขึ้น การสัญจรทางน้ำกลับมาอีกครั้ง หอยกาบและปลาน้ำจืดที่เคยหายไปเริ่มแพร่พันธุ์ใหม่ และสิ่งมีชีวิตตัวน้อยอย่าง “หิ่งห้อย” ที่เคยหายไปก็เริ่มกลับมาเปล่งแสงยามค่ำคืน รวมถึงสัตว์ที่ใช้ชีวิตอยู่แหล่งใกล้น้ำก็กลับมาอาศัยอยู่บริเวณชุมชนเช่นกัน
ความสำเร็จนี้ไม่ได้เกิดจากใครคนเดียว แต่คือพลังของเยาวชน ชุมชน ภาคการศึกษา และภาคเอกชน ที่ร่วมกันดูแลสายน้ำสายนี้ให้กลับมามีชีวิตอีกครั้ง
ล่าสุด โครงการฯ ยังได้รับการยอมรับให้เป็นพื้นที่นำร่องระดับประเทศด้านการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพนอกเขตคุ้มครอง (OECMs) ซึ่งนับเป็นก้าวสำคัญของงานอนุรักษ์ทรัพยากรน้ำในประเทศไทย
สิบปีที่ผ่านไป เราได้เห็นว่า เมื่อเยาวชนมีพื้นที่ มีเครื่องมือ และได้รับการสนับสนุนที่เหมาะสม พวกเขาสามารถเป็นพลังสำคัญในการฟื้นฟูธรรมชาติและวัฒนธรรมของชุมชนตัวเองได้อย่างน่าภาคภูมิใจ
คลองขนมจีนวันนี้ ไม่ได้เป็นแค่สายน้ำ แต่คือ “ห้องเรียนธรรมชาติ” ที่ทุกชีวิตในชุมชนได้เรียนรู้ เติบโต และร่วมกันดูแลให้คงอยู่ต่อไป
